Twijfelt er ooit iemand wel eens aan het belang van lezen? Zelden, zo lijkt het; in de samenleving en in de media wordt het onveranderlijk als belangrijk, zo niet heel belangrijk, beschouwd. Er zijn weinig mensen die bij het thema hun schouders ophalen. Maar begrijpen we werkelijk wat het belang van lezen is?
Onze directeur vroeg het Adriaan van der Weel, emeritus bijzonder hoogleraar Boekwetenschap in Nederland, en (mede-)auteur van het boek De Lezende Mens, een boek over de positie van lezen in onze hedendaagse cultuur.
In uw boek spreekt u van leescrisis. Legt u eens uit? Bedoelt u daarmee de groeiende cijfers rondom laaggeletterdheid?
Niet per se. Het thema van taalachterstanden en laaggeletterdheid is weliswaar dagelijks in het nieuws, maar het ontneemt het zicht op een groter probleem: dat we lezen teveel als een functioneel iets zijn gaan zien. Inderdaad, de cijfers laten zien er een kwart van de bevolking onder het benodigde niveau leest. Maar ik kan u zeggen: een veel groter deel van de bevolking leest ook erg weinig, doodeenvoudig omdat het hen aan leesmotivatie ontbreekt. De belangstelling voor lezen neemt over de hele breedte af. Dat is minstens zo zorgwekkend als de problematiek aan de onderkant.
Waarom vindt u het lezen van boeken zo belangrijk?
Dankzij het bestaan van boeken hebben we onze maatschappij opgebouwd. Het is bewezen: hoe meer boeken in een maatschappij, hoe groter de socio-economische welvaart. De boekcultuur heeft ons de Renaissance gebracht, de wetenschapsrevolutie, de reformatie, en ga zo maar door. Die boekcultuur is tot grote hoogte gestegen. Maar daar drijven we steeds meer vanaf. Het boek verdwijnt in het dagelijks perspectief steeds meer naar de achtergrond. Want met de komst van de schermcultuur hebben we geen tijd meer om boeken te lezen.
Waarom is dat jammer?
Boeken lezen beschouwen we nog altijd als de ‘gouden standaard’ van het lezen. Boeken staan voor lange complexe teksten. Je zou dat als het echte lezen kunnen beschouwen. Het lezen waardoor je het vermogen tot nadenken ontwikkelt, waardoor je cognitief geduld aanleert, de concentratie en aandacht leert voor dingen die inzicht vergen. Je ontwikkelt er empathie door. Je mentale gezondheid verbetert. Het mes snijdt aan twee kanten: door boeken te lezen ontwikkelen de leesvaardigheden van individuele mensen zich beter, tegelijkertijd maken al die individuele mensen samen een cultuur. Hoe de samenleving zich ontwikkelt hangt dus nauw samen met hoeveel en hoe goed er wordt gelezen.
Wat is er veranderd?
Door de komst van het scherm - met name het online scherm - is de nadruk op functioneel lezen komen te liggen. Het scherm zorgt voor steeds meer korte, eendimensionale teksten. Daarnaast zorgt voortdurend ‘schermlezen’ voor een consequente uitholling van de concentratie die je nodig hebt om een langere tekst te kunnen lezen. Het scherm zorgt voor voortdurende afleiding. Berichtjes, rode bolletjes, piepjes. Je kunt zeggen dat afleiding het hoofdkenmerk is van het scherm. En dat is in tegenstrijd met de concentratie die je nodig hebt voor het lezen van een boek. Het maakt ons kortademiger in termen van leesconcentratie.
Waarom trekt dat scherm zo?
Qua informatie is het veel sneller consumeerbaar. Het is makkelijker om te luisteren en te kijken dan te lezen. Want kijken en luisteren zijn een minder cognitieve belasting van het brein dan lezen. Het scherm biedt ook talloos veel bypasses om informatie niet meer als gelezen informatie tot je te nemen. Wie kennis tot zich wil nemen, kijkt gewoon naar de Ted-talk, je kunt het boek overslaan. Dan hoef je niet die ingewikkelde route te volgen van de decodering van tekentjes op papier naar de betekenis in je hoofd, je kijkt gewoon het filmpje of luistert de podcast.
Hoe ziet u de toekomst?
Er moet wat gebeuren. Steeds meer nieuwe generaties verliezen de band met het boek. Jonge lezers beginnen er wel aan, want het is verplicht op school, maar ze houden het niet vol, de aandacht kunnen ze niet opbrengen. Hun cognitieve geduld is onvoldoende getraind door het schermlezen. De Amerikaanse hersenwetenschapster Maryanne Woolf heeft veel onderzoek gedaan naar hoe de jeugd leest. Een citaat van haar: jongeren verrichten taken en handelingen, inclusief lezen, met voortdurende gedeeltelijke aandacht. Dat betekent dat schermen het lezen in de wielen rijden, zeker als het gaat om het veiligstellen van de geavanceerde kennismaatschappij van de toekomst.
Simpele conclusie. We moeten het scherm verbieden?
Het scherm is niet meer weg te denken in onze maatschappij. We kunnen het niet kwijt, we willen het niet kwijt. Het scherm als boosdoener zien is dus zinloos. Die boodschap willen we als samenleving ook niet horen. Het scherm is de toekomst. Dus moeten we leren leven met die schermen. Maar mijn pleidooi is dat we dat doen zonder dat we onze leesmotivatie ermee ondergraven.
Wat is uw advies?
Dat is een breed palet van interventies. Van hele simpele, zoals mobieltjes op school verbieden - dat is echt totaal contraproductief - tot het lezen op school in alle vakken integreren en het afschaffen van het zielloze begrijpend lezen dat alleen op functionaliteit is gericht. Het plezier in lezen moet altijd voorop staan. Verder is het zinvol om de zichtbaarheid van het boek in de maatschappij te vergroten. Het boek moet weer veel meer in de samenleving aanwezig zijn.
U bent een groot pleitbezorger van het behoud van de openbare bibliotheek.
De bibliotheek heeft een sterke rol als vaste plek voor het boek. Het is de tempel van het boek. Een aan boeken gewijd gebouw dat aangeeft dat we als samenleving die boeken belangrijk vinden. De bibliotheek geeft de boekcultuur status. Er is best veel bezuinigd op bibliotheken de laatste jaren. Dat moet worden teruggedraaid.
De come-back van het boek dus.
Het belang van lezen moeten we niet alleen met de mond belijden, maar er echt wat aan doen. Zo niet, dan vrees ik een ernstige tweedeling in de maatschappij.
Rechtspraak, wetenschap, onderwijs voor iedereen, het zijn belangrijke pijlers van onze samenleving. Zonder het bestaan van de boekdrukkunst waren die niet bereikt. Als we ze willen behouden, zullen we moeten blijven lezen.
De Lezende Mens is geschreven door Adriaan van der Weel en Ruud Hisgen. Het boek werd in 2022 uitgegeven door Uitgeverij Atlas Contact